Колку пати (ако им припаѓате на оние кои се родени по 1990 година) сте слушнале како се било во изобилство во „старата Југославија“ (кога се зборува за СФРЈ)? И покрај сите заеми, договорната економија, политичарите кои диктираа како и со кои фабрики ќе се развиваат одредени делови од земјата во тоа време – од кои произлегоа шест нови – факт е дека во таква и таква Југославија имаше многу фабрики. и компании кои се хранеле со илјадници семејства.
Како што земјата се распадна во војните од 1991 до 1995 година, така се распаднаа и компаниите кои обезбедуваа безбедност на многумина. Некои едноставно престанаа да постојат поради војната, некои беа приватизирани за подоцна да бидат препродадени на странски инвеститори, а некои беа намерно уништени за да се изградат трговски центри или илјадници квадратни метри станбен и деловен простор на земјиштето што го окупираа.
Ајде да видиме кои фабрики и фирми хранеле голем број семејства во земја која веќе не постои. Овој пат ќе направиме „крстарење“ низ она што теоретски би можело да се нарече – западна Југославија – Хрватска, Босна и Херцеговина и Словенија:
Хрватска – „нашата позната Југопластика“
Југопластика – сплитска компанија со неколку различни производствени капацитети вработила околу 13.000 луѓе – главно жени – на врвот на својот деловен успех.
Не се знае каде Југопластика не извезла се и за кого не функционирала. Југопластика само за Адидас правела 4,5 милиони спортски чанти годишно. Цитроен, Рено, Фолксваген, Фиат се само дел од производителите на автомобили кои од оваа компанија купуваа делови за своите четири тркала, кои изработуваа и суперпопуларни „јадранка“ (папучи на плажа), топки, јакни, па дури и чамци.
Од пет производствени единици, четири се ликвидирани (чевли, облека, галантерија и термопластика), а само еден „преживеа“ (автоделови) под името Пластик, со околу 1.000 работници.
TOZ – Tvornica olovaka Zagreb (Подоцна TOZ Penkal) – За оние кои не биле во контакт со хрватскиот јазик – најпрво краток превод: Фабриката е фабрика. И TOZ направи фантастични дрвени моливи. За оние од вас кои сега се збунети – моливите се основното средство за пишување во 20 век.
Дрвени моливи се користеле за пишување (HB) и цртање (B, 2B, 4B, 8B). Потписникот на овие редови кој може да се смета за мастодон меѓу новинарите (а мастодонот е одамна изумрено животно од семејството на слонови) со сигурност може да ви каже дека моливите од ТОЗ биле фантастични за цртање.
По конфликтот во СФРЈ, тие се обидоа да користат ново име – Пенкал (по изумителот на техничкиот молив, хемиско пенкало и пенкала, или фонтана, натурализираниот Хрват Едуард Славољуб Пенкал). За жал, само околу осумдесет работници доживеаја конечен колапс во јануари годинава.
Босна и Херцеговина – „И ние направивме свои авиони“
Соко Мостар – фабрика за воени авиони каде што моделите Јастреб, Галеб Г-2 и Галеб Г-4 (кои сè уште се во служба со Военото воздухопловство на Република Србија) и напаѓачките авиони Орао (исто така сè уште во служба со српскиот Ер Сила) беа произведени, беше гордоста на еден посветен на индустријата на СФРЈ.
Мостарчани и денеска велат дека речиси и да немало семејство кое немало барем еден вработен во оваа фабрика. Интересно е што фабриката е создадена во времето на резолуцијата на Информбирото на СССР, кога тогашната влада, плашејќи се од инвазијата на војниците на Црвената армија од правец на Унгарија, одлучи да ја пресели фабриката за авиони Икарус во Земун во Мостар.
Соко Мостар, кој вработуваше 6.000 работници пред распадот на СФРЈ, требаше да го произведе првиот суперсоничен авион со делта крила и канаринци за ЈНА, која во тогашниот државен врв беше позната под името „Нови Авион“. Секако – целата приказна пропадна со пропаѓањето на државата.
ТАС – Tvornica automobili Сараево – Постојат три модели на автомобили, чие спомнување ќе го насмее лицето на секоја Југоносталгична насмевка. Еден од тие автомобили е направен токму во Сараевската фабрика за автомобили (која, додуша, се наоѓала во Вогошќа – што на српски јазик звучи како Сурчин во однос на централните белградски општини). Голф „двојно“.
Интересно е што оваа фабрика е создадена во 1969 година преку партнерство: 51% од сопственоста беше на UNIS (Udruzhena namenska industrija Sarajevo), додека 49% беше во сопственост на Volkswagen (VW). Во него најпрвин се склопуваа „бубачките“, а потоа, во средината на седумдесеттите, „единицата“ на Голф.
Кога започна производството на Golf „два“ во ТАС на крајот на 1985 година, пазарот експлодираше и производството се стабилизира на околу 25.000 возила годишно. Беа направени подготовки за производство на неверојатни 40.000 возила, за многумина недостижни и денес. А потоа дојде војната. Дури 4.000 семејства останаа без приходи. Не сметајќи ги фабриките подизведувачи (како што се производителите на батерии – фабриките на Тесла).
Словенија – „го направивме и познатиот тамиќ“
TAM – Tovarna autovolov Maribor (Фабрика за автомобили во Марибор) всушност никогаш не произведувала автомобили, туку камиони и автобуси. Фабриката е основана на последниот ден од 1946 година, а првиот модел на камион направен во оваа фабрика е ТАМ Пионир (17.416 примероци под лиценца од Прага, Чехословачка).
Фабриката започна со производство на воени камиони во 1958 година, а најпознатиот цивилно-воен модел е 80T35, популарен Tamic кој сè уште може да се види на улиците на земјите од екс-ју. На врвот на својата производствена историја, во 1986 година, ТАМ вработуваше 8.175 работници.
По конечниот распад на Југославија, ТАМ претрпе процес на реструктуирање и беше поделен на неколку помали компании во 1996 година. Престана со работа во 2011 година. Денес можете да видите камиони под името ТАМ Европа, но тие производи не се поврзани со оригиналната фабрика во Марибор : купен е само брендот.
Адриа ервејс – иако е една од „најтешките“ компании на поранешна СФРЈ, не опстана ниту. Навистина, компанијата постоеше до 2019 година, но долги години се бореше со големи проблеми. Adria Aviopromet (името под кое компанијата првично беше регистрирана) започна со работа во 1961 година како компанија специјализирана за чартер летови.
Пред распадот на СФРЈ, компанијата имаше неколку авиони Ербас А320, а за време на конфликтот што следеше по отцепувањето на Словенија од СФРЈ, едно од леталата беше уништено, додека аеродромот во Љубљана беше оштетен.
Adria Airways станува национална авиокомпанија на Словенија, а во 2004 година се приклучува на Star Alliance – најголемата светска алијанса на авиокомпании. Сепак, од 2010 година компанијата почнува да се сопнува, а Словенија се обидува да го продаде превозникот на странски инвеститор, со оглед на тоа што ЕУ не дозволува официјална Љубљана да продолжи да го финансира бизнисот на загубарот, кој влезе во последната година од работењето. со загуба од 90 милиони евра. Компанијата прогласи банкрот на 30 септември 2019 година и престана со работа.
telegraf.rs