„Воздухот има вкус на изгорена пластика“: хроничен проблем со загадувањето на Скопје
Главниот град на Северна Македонија е жариште за PM2.5 каде луѓето стравуваат за своето здравје. Има ли надеж за промена?
Ридовите што го обиколуваат Скопје ги чуваат граѓаните безбедни кога смогот се згуснува, но тие ги заробуваат и отровите што го прават неговиот воздух меѓу најзаканувачките градови во Европа.
Планините се единственото спасение, вели Катарина, 33-годишна сметководителка, додека си оди дома од вечерното пешачење. „Носев маска за загадување на воздухот пред Ковид“, објави theguardian.com.
Валканото гориво, лошиот дизајн и незгодниот терен со децении го задушуваа главниот град на Северна Македонија, поранешна југословенска република со 2 милиони жители на средината на Балканот. Градот се наоѓа во долина каде што стареат фабрики покрај домовите и канцелариите. Во зима, кога луѓето палат печки со отпадно дрво и ѓубре, топол воздух се крева за да се сретне со студениот и тежок планински воздух горе, формирајќи капак што го задржува загадувањето блиску до земјата.
Облаците траат со денови доколку не дува ветер. „Се чувствува и има вкус на изгорена пластика“, вели Драгана Ѓурчиноска, 29-годишна менаџерка за настани во хотелот „Панорамика“ во подножјето на планината Водно.
Скопје е дом на три од најзагадените области на континентот, покажа анализата на Гардијан заснована на моделирање на европските податоци за квалитетот на воздухот. Заедно со градовите низ Западен Балкан и во Полска, таа е една од европските жаришта за честички помали од 2,5 микрони во дијаметар, познати како PM2.5. Некои од овие фини честички се лизгаат низ белите дробови и во вените, поминувајќи го крвотокот низ телото и предизвикувајќи хаос на органите што ги среќаваат.
Студијата во 2018 година покажа дека воздухот во Скопје е толку затнат со загадувачи што жителите умирале во просек две до три години порано отколку без овој „во голема мера може да се спречи“ еколошки фактор.
Ако го претворите во економски термини, трошоците за општеството се „многу, многу високи“, вели Михаил Кочубовски, коавтор на студијата и шеф на тимот за животна средина во македонскиот институт за јавно здравје, кој ги врзува социјалните трошоци. загаденоста на воздухот во Скопје меѓу 0,5 и 1,5 милијарди евра. „Многу е подобро да се плати 1 евро [за превенција], да речеме, и да заштедите 5 или 10 евра не потрошени за здравствени прашања како што се морбидитет, смртност и денови на боледување.
Со намалување на загадувањето со ПМ2,5 до препорачаната граница на ЕУ за микрограми на метар во коцки, открија истражувачите, Скопје ќе избегне едно на секои пет болнички патувања поради болести на срцето и белите дробови. Ако ја достигне построгата граница од 10 микрограми на метар во коцки од Светската здравствена организација – која оттогаш ја намали својата граница на 5 микрограми на метар во коцки и прогласи дека нема ниво на загаденост на воздухот за безбедно – градот ќе ги преполови ваквите посети на болници.
На скопските улици луѓето велат дека се плашат не само за сопственото здравје, туку и за здравјето на нивните семејства и пријатели.
„Мајка ми има астма, сопругот има проблеми со горните дишни патишта, а јас исто така“, вели 30-годишната Сара Цариќ Јакимовска, технички советник во консултантска компанија за управување со отпад и мајка на двегодишно дете. „Последниве три години носот ми беше постојано затнат и имам проблеми со дишењето“.
За некои жители, лошиот воздух е дополнителна причина да ја напуштат земјата, заедно со ниските плати и корупцијата кои го поттикнаа одливот на мозоци во ЕУ. Повеќе од 90 отсто од младите во Северна Македонија сакаат да се преселат во странство, покажа истражувањето на непрофитната Младинска алијанса минатата година. Економијата е дополнително погодена бидејќи воздухот ги одвраќа странските работници и туристите и ги држи жителите заглавени дома.
Од Скај барот на шестиот кат на хотелот Панорамика, Ѓурчиноска вели дека најголемата предност на барот е погледот. Но, во најлошите денови, вели таа, гестикулирајќи кон градските теракотни покриви и ридови, загадувањето е толку лошо „воопшто не може да се види Скопје“.
Мала удобност за постарите жители е што смогот сега е сив, а не црн. Пред неколку децении Скопје гореше уште понечисти горива кои исфрлаа сулфур диоксид. За време на она што научниците го нарекуваат температурни инверзии, кога слој од топол воздух формира капак над градот, лепливиот сулфур се залепи за водената пареа во воздухот и создаваше црн смог што ги затрупа автомобилите со слој саѓи. Градот оттогаш го забрани бензинот што содржи сулфур и ги замени централите за централно греење за да работат на гас наместо на нафта.
„Беше страшно“, вели Кочубовски, сеќавајќи се на последниот голем настан со црн смог во јануари 1993 година. „Беше многу тешко да се дише, луѓето страдаа“.
Загадувањето со ПМ2.5, исто така, е малку намалено во последните години бидејќи потоплите зими значат дека луѓето треба помалку да се греат. Но, експертите велат дека има мал напор да им се помогне на домаќинствата да заменат со почисти горива. Помеѓу четвртина и третина од луѓето во Северна Македонија не можат да си го загреат домот. Две третини од жителите на Скопје горат дрва, често користат гориво со низок квалитет во неефикасните печки, со одредено запалено ѓубре кога не можат да си дозволат ништо друго.
Бојана Станојевска Пецуровска, претседателка на непрофитниот Центар за климатски промени, вели дека градот треба да ја прошири својата мрежа за централно греење во сите населени места, да им помогне на луѓето да ги направат своите домови поефикасни енергетски и да ја регулираат содржината на влага во огревното дрво. „Тоа е социјално прашање и никој не се занимава со него како социјално прашање“.
Покрај чистото загревање на куќите, експертите повикаа на построга контрола на фабриките и сообраќајот. Тие, исто така, ја критикуваа непредвидливата градба. Кога Скопје беше уништено од земјотрес во 1963 година, градот беше обновен со коридори кои дозволуваа воздухот да тече од исток кон запад, исфрлајќи ги загадувачите низ долината. Но, во последните децении, велат локалните жители, зградите никнале на места на кои не би требало, блокирајќи ги клучните дишни патишта и оставајќи ги жителите да се задушат.